राक्सिराङ्ग गाउँपालिकाका प्रवक्ता भन्छन्, गाजालाई कि वैधानिकता देउ, कि विकल्प देउ

मकवानपुर जिल्लाको पश्चिमी उत्तर भेगका साविकका ४ वटा गाउँ विकास समितिहरु (राक्सिराङ्ग, काँकडा, खैराङ्ग र सरिखेत) लाई समेटेर राक्सिराङ्ग गाउँपालिका गठन भएको हो । यो पालिकामा आदिवासी एवं अल्पसंख्यक चेपाङ समुदायको बाहुल्यता छ । राष्ट्रिय जनगणना २०७८ का अनुसार राक्सिराङ्गमा २५ हजार ९ सय ६६ जनसंख्या रहेकोमा ४६.२५ प्रतिशत तामाङ र ४३.९६ प्रतिशत चेपाङ प्रजा समुदायको बसोबास छ । यो पृथक सभ्यता, संस्कृति र सम्भावनाको भूमि हो । जल, जंगल, जमीन, जडिबुटि राक्सिङ्गको अमूल्य निधि हुन् । सोही राक्सिराङ्ग गाउँपालिका वडा न. ५ का वडा अध्यक्ष एवं गाउँपालिकाका प्रवक्ता हरि बहादुर प्रजासँग पत्रकार सुरेश बिडारीले वडा र पालिकाको विविध विषयमा कुराकानी गरेका छन् ।

जनप्रतिनीधि हुँदा र सामान्य मानिस हुँदा के फरक हुँदो रहेछ ?

सामान्य मानिस हुँदा अरुलाई प्रश्न गर्न सकिन्थ्यो, अहिले जवाफ दिनुपर्ने ठाउँमा छु, अरुले प्रश्न गर्छन् । सामान्य मानिस हुँदा खुल्ला रुपले काम गर्न सकिन्थ्यो, जनप्रतिनीधि भएपछि धेरै कुरामा जोगिएर काम गर्नुपर्छ । एक दिन वडा नजाँदा पनि जनगुनासो आउँछ । पहिला जहाँ गएपनि खासै वास्ता गर्दैनथे ।

तपाईको वडामा आउन बाटोको समस्या रहेछ नी ?

म जनप्रतिनीधि हुनु अघि यो डाठेचुरी गाउँमा एउटा पनि बाटो थिएन, अहिले पाँचवटा बाटो प्रयोग गर्न पाईरहेका छौं । खानेपानीको अभाव निकै थियो, ड्यूको बोतल बोकेर कुवामा घण्टौं लाइन बस्नुपर्दथ्यो । तर अहिले दैनिक दुई घण्टा खानेपानी दिन सकेका छौं । गाउँपालिका र आर आर एनसँगको सहकार्यमा १९ लाखको खानेपानी योजनामा काम भईरहेको छ । यो योजना सम्पन्न भईसकेपछि प्रयाप्त पानी दिन सकिन्छ ।

स्वास्थ्य उपचारका लागि घण्टौं लगाएर मनहरी, हेटौंडा, भरतपुर जानुपर्ने अवस्थाको अन्त्य भएको छ । समयमा सही उपचार नपाएरअकालमा मृत्युवरण गर्नुपर्ने अवस्था थियो । कमसेकम यहाँ प्राथमिक उपचार गरेर अन्यत्र रिफर गर्दा ज्यान बचाउन सक्ने अवस्था बनेको छ । मैले २६ कठ्ठा ७ धुर जग्गा दिएँ । दुई करोडको अस्पताल भवन बन्यो, अस्पतालबाट आम जनताले सेवा पाइरहनुभएको छ । आइसोलेसन भवन बन्दैछ, पानी जाँच्ने ल्याब पनि बनेको छ । अर्को १० करोडको लागतमा छुट्टै अस्पताल पनि बन्दैछ । विकास भनेको बाटो बनाउनु मात्रै हैन नी ।

तपाइको वडामा हिउँदमा कुवामा पानी लिन जानुपर्ने बाध्यता रहेछ । पानीको समस्या समाधान गर्न के गर्दै हुनुहुन्छ ?

मुहान अभाव हुँदा पानीको समस्या समाधान गर्न नसकिएको हो । राक्सिराङ गाउँपालिका–३ घट्टेखोलाबाट पानी ल्याएर खानुपर्ने स्थिति थियो । तर अहिले नजिकैको सानो मुहानको पानीलाई संकलन गरेका छौं, २०/२० हजारको दुई वटा ट्याङ्कीमा जम्मा हुन्छ । एउटा ट्याङ्कीको पानी अस्पतालका लागि प्रयोग गर्छौ, किनकी यो सबैको साझा सम्पत्ती हो, स्वास्थ्य सेवा लिन जाँदा प्रयोग हुन्छ । विरामी भएर जाँदा स्वास्थ्य उपचार पाउँछौं । ठाडेचुरीको ३७ घरधुरीमै धारा छ, तर दैनिक २ घण्टा मात्रै पानी दिन सकेका छौं । मान्छेलाई खान भन्दा बस्तुभाउलाई खुवाउन, लुगा धुनका लागि बढी पानी लाग्छ । कम्तीमा त्यसका लागि पानी बोक्न नपरोस भन्ने छ । जसरी हुन्छ २४ अ‍ैं घण्टा पानी दिने प्रयासमा छौं ।

वडामा १० वटा टोल विकास संस्था छ, ५४० घरधुरी छ । कुनै टोलमा ५०, कुनैमा ६० घरधुरी छ । कति घरधुरीमा खानेपानी सेवा पुगेको छ ? कति घरधुरीमा बाँकी छ ? भनेर प्रतिवेदन तयार पारिसकेका छौं । प्रतिवेदनका आधारमा आवश्यकता अनुसार खानेपानीे समस्या समाधान गर्न योजना बनाएर कार्यान्वयन गर्नेछौं ।

चैनपुरबाट पालिका आउन बाटोको समस्या रहेछ नी ?

भौगोलिक विकटताले गर्दा बाटो घाटो राम्रो बनाउन सकिएको छैन । जिर्खे खोलामा पुल नहुँदा वर्षायाममा सवारी साधन चलाउन समस्या छ । । तर अब त्यो खोलामा २ करोडको पुल निर्माण हुँदैछ ।

राक्सिराङ्ग गाउँपालिका पुरै तामाङ र चेपाङ समुदायको बाहुल्यता भएको ठाउँ हो । यो समुदाय आर्थिक र सामाजिक रुपले विपन्न छन् । आवश्यक ठाउँमा बोल्न नसक्ने, आफ्नो कुराहरु सम्बन्धित निकायमा राख्न नसक्ने स्थिति थियो । कुराहरु केन्द्रसम्म पुग्दैनथ्यो । स्थानीय सरकार आएपछि बाटोघाटोको अलिकति सुविधा भएपछि थोरै सहज भएको छ ।

नत्र हामीले जुत्ता लगाउने भनेको मनहरी पुगेपछि मात्रै हो । खाली खुट्टाले खोला तर्दै जानुपर्ने अवस्था थियो । १२ अ‍ैं महिना नसकेपनि ९ महिना बाटोको प्रयोग गर्दै आएका छौं । तर अब राक्सिराङबासीले सडक पूर्वाधार १२ अ‍ैं महिना कसरी प्रयोग गर्न सक्ने वातावरण बनाउने भनेर प्रयास गरिरहेका छौं । सबै वडामा सडक पुग्नुपर्छ भन्ने हाम्रो मान्यता हो ।

पलिकामा बालबालिकाले विद्यालय छोड्ने दर बढी रहेछ, यो समस्या समाधानका लागि पालिकाले के गर्दैछ ?

आर्थिक स्थिति कमजोर भएका कारण बालबालिकाको पढाईमा समस्या छ । ५,६,७ कक्षासम्म घर परिवारले जसरी पनि पढाउँछ । ठूलो कक्षा भएपछि हरेक कुरामा खर्च बढेर जान्छ । परिवारको आर्थिक अवस्थाले थेग्न नसकेपछि छोराछोरीलाई पढाउँदैनन् ।
पालिकामा ६ वटा माध्यमिक सहित ५३ वटा विद्यालय छ । शिक्षामा सुधारका लागि के गर्न सकिन्छ ? भनेर हामी लागि परेका छौं । प्रधानाध्यापक, विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्षहरुलाई बोलाएर छलफल गरेका छौं । समस्या पहिचान भईसकेको छ, अब योजना बनाएर समस्या समाधान गर्छौ ।

२५/२६ वर्षका महिलाको ५/६ वटा बच्चा हुने, परिवार नियोजनको साधन प्रयोग नगर्ने रहेछन् । पालिकामा बाल विवाहको समस्या जटिल रहेछ नी ?

हो, हामीकहाँ बाल विवाह जटिल समस्याको रुपमा छ । बाल विवाह हुनुको मुख्य कारण गरिबी, अशिक्षा, चेतनाको कमी रहेछ । विद्यालय स्तरमा बालविवाह विरुद्ध अभियान चलाएका छौं । पालिकामा काम गर्न इच्छा देखाएर सूचीकृत हुन आएका संघ संस्थालाई पनि विद्यालयमा बाल विवाह विरुद्ध कार्यक्रम गर्न भनेका छौं ।

उमेर नपुग्दै विवाह गरेका ५ जोडी बालबालिकालाई छुटाएर अभिभावकको जिम्मा लगाईदिएका छौं । कमै उमेरमा भागेर विवाह गर्ने समस्या छ, प्रहरी लगाएर खोजतलास गरेर ल्याउनुपर्ने स्थिति हुन्छ । सम्झाई बुझाई गरेर पढ्दै गरेका बालबालिकालाई पढाईमा के कस्तो सहयोग गर्न सकिन्छ भनेर सहयोग गरेका पनि छौं । विद्यालयहरुमा बाल समूह छ, उनीहरुले पनि बाल विवाह हुन लागेको छ भने सूचना दिन्छन् ।
वडा अध्यक्ष भइसकेपछि आफूलाई सन्तुष्टी हुने के काम गर्नुभयो ?

आफूले गरेका सबै काममा मैले सन्तुष्टी लिएको छु । जन उत्तरदायी भएर काम गरेको छु तर जस नपाउने स्थिति छ ।

किन त्यस्तो हुने रहेछ ?

मानवीय स्वभाव नै त्यस्तो रहेछ । हामीले कसैलाई एक पटकका लागि १० लाख रुपैयाँ दियौं, तर अर्को पटक उसले माग्दा दिन सकेनौं भने जस दिँदैनन् । कुनै गाउँमा एउटा योजना हाल्छौं, क्षेत्रफल ठूलो छ । भौगोलिक विकटताले तराईमा ५ लाखले बन्ने बाटोमा यहाँ ५० लाख रुपैयाँ लाग्छ ।

सिमित योजना हुन्छ, पालैपालो गरेर योजना बाँडफाँड गर्नुपर्ने हुन्छ । एउटा गाउँलाई दियो भने अर्कोलाई थाँती राख्नुपर्ने हुन्छ, जुन गाउँले योजना पाउँदैन, उनीहरु असन्तुष्ट भईहाल्छन् । आफ्नो कर्तव्य के हो ? भनेर भुल्नु हुँदैन रहेछ । चित्त बुझाउन सक्ने अवस्था भने रहँदैन ।

गरिबी, अशिक्षा, बाल विवाह जस्ता समस्या छ भनेर जनप्रतिनीधि टुलुटुलु हेरेर बस्नुपनि भएन, समाधानका लागि के के गरिरहनुभएको छ ?

खाद्य सुरक्षा र खाद्य सम्प्रभुताका लागि कार्यविधि बनाएका छौं । यस मार्फत ‘एक टोल एक उत्पादन’ कार्यक्रम लागु गर्दैैछौं । राक्सिराङ्गमा उत्पादन भएका कुरालाई राक्सिराङ्गमा नै प्रयोग गरौं भन्ने लक्ष्य छ । राक्सिराङ्गको जिर्खे डाँडामा उत्पादन भएको मास हामीले मनहरीमा गएर किन्नुपर्ने स्थिति छ । त्यसलाई राक्सिराङ्गमै कसरी प्रयोग गर्ने त ? त्यसका लागि हामीले प्रत्यके वडामा संकलन केन्द्र बनाउँदैछौं । वडा नं ८ को देवीटारमा संकलन केन्द्र बनिसकेको छ ।

पालिकामा उत्पादन भएका खाद्य सामाग्रीलाई संकलन केन्द्रमा राख्ने, समुदायले आवश्यकता अनुसार खरिद गरेर लगिसकेपछि बाँकी मात्रै अन्यत्र बिक्रि गर्ने भनेर योजना बनाएका छौं । नजिकै सही मुल्य पाउँछ, विचौलियाले खान पाउँदैन । उत्पादनमा जाँगर बढ्छ ।

बन्किम भन्ने डाँडामा २० औं क्विन्टल अदुवा उत्पादन हुन्छ । तर २५० रुपैयाँ किलोमा बिउ किनेर ल्याएको अदुवा ५० रुपैयाँ किलोमा बिक्रि गनुपर्ने बाध्यता छ । एक वर्ष त १०\१५ रुपैयाँ किलोमा बिक्रि गर्नुपर्ने बाध्यता आयो । निराश भएर उनीहरुले अदुवा लगाउनै छोडिसके । अदुवा संकलन केन्द्र बनाएर मुल्य निर्धारण गरिदिने हो भने उनीहरु उत्साहित भएर अदुवा लगाउँछन भन्ने विश्वास छ । खाद्यान्नमा आत्मनिर्भरता र किसानमा जोस जाँगर बढ्छ । प्रोत्साहन मिल्छ ।

आफूले उत्पादन गरेको सामाग्री खाएर बचेको छर छिमेकलाई बाँड्ने चलन थियो । आर्थिक उपार्जन भएन । खानलाई उत्पादन गरेपछि पुग्छ भन्ने हुँने रहेछ । संकलन केन्द्र बनिसकेपछि बिक्रि गर्न पाउँछन् । अहिले हाटबजारले अलिकति टेवा दिएको छ । पुस १५ गतेदेखि पून हाट बजार लाग्न थालिसकेको छ । हाट बजार लाग्दा स्थानीयले स्थानीय स्तरमा उत्पादित सामाग्री लगेर बिक्रि गर्न पाईरहेका छन् ।

हाट बजारले कस्तो फाईदा दिएको छ ?

हाट बजारले विभिन्न किसिमको फाईदा दिएको छ । राक्सिराङ्गमा १ गते र १५ गते हाटबजार लाग्छ । वडा अनुसार पालै पालो हाट लगाउने गरेका छौं । साथमा साँस्कृतिक कार्यक्रम पनि हुन्छ । जस्तो हाट लगाउने पालो वडा नं ५ नं को प¥यो र उसको साँस्कृतिक कार्यक्रम ९ वटै वडाका बासिन्दा र बाहिरबाट आएका मानिसले हेर्छन् ।

सबै वडाका बासिन्दाले उत्पादन भएको सामाग्री बिक्रि गर्न पाए र सबैले खरिद गर्न पाउने भए । कार्यक्रमले गर्दा मानिसहरुको भिड हुने भयो, गाउँपालिकामा उत्पादन भएको सामाग्री सबैले किन्न पाउने भए । एकातिर स्थानीय लोक सँस्कृतिको जर्गेना रक्षा हुने भयो, अर्कोतिर आत्मनिर्भरताका लागि स्थानीय उत्पादन बिक्रि गर्न पायो । स्थानीय उत्पादन सबैले खान पायो । हिजोको दिनमा डोको नाम्लो नबुन्ने मान्छेले हाटका लागि भनेर बुन्न थाले, तरकारी उत्पादन नगर्ने मान्छेले तरकारी उत्पादन गर्न थाले, बंगुर, सुंगुर कुखुरा नापालेको मान्छेले आज पाल्न थाले । जनतामा जोश जाँगर पलाएको छ ।

गाउँपालिकामा खोरिया खेती गर्ने चलन रहेछ ? वन र जमिन संरक्षणका हिसाबले यस्तो खेतीलाई राम्रो मानिदैन, यसको न्युनिकरण गर्नका लागि के गर्दै हुनुहुन्छ ?

खोरिया खेती न्युनीकरणका लागि वृक्षारोपण कार्यक्रमहरु प्रत्येक वर्ष गर्छौ, सामुदायिक वनसँग क्षेत्रफल माग्छौं ।

जंगल क्षेत्र र खाली भाग कति छ सोध्छौं । खाली भागमा वृक्षारोपण गर्न प्रोत्साहित गर्छौ । यसपाली वडा नं ५ ले पनि २ लाख रुपैयाँ वृक्षारोपणका लागि बजेट राखेको छ । वन आफैंले पनि वृक्षारोपणमा लगानी गर्छ, कबुलियती वन छ ।

खोरिया खेतीलाई कसरी रोक लगाउन सकिन्छ भनेर प्रयास गरिरहेका छौ्रं । कसैको जग्गा नै छैन, खोरिया खेती गर्नैपर्छ भने अमृसो घेरा लगाउन प्रोत्साहन गरेका छौं । अमृसो लगाउँदा बाढी पहिरोबाट हुने क्षति पनि रोक्ने अमृसो बेचेर फाईदा लिन सकिने रहेछ ।

राक्सिराङ्गमा हुने गाजा खेतीको विषयमा तपाईको धारणा के हो ?

राज्यले अपराध मानेपनि राक्सिराङ्गमा गाँजा लगाउँछन् । खेती लगाएर धेरैको आर्थिक उन्नती भएको छ । भिमफेदी जेलमा तामाङ र चेपाङ बढी छन् । राक्सिराङ्गका नै बढी छन् । प्रहरीले आएर गाजा फाँड्छ तर गाजा लगाउने मानिसलाई कहिल्यैपनि हिरासतमा लिएको छैन । गाजा बिक्रि गर्नुप¥यो, किन्ने मानिस बाहिरबाट आउँछन् र यहाँको मानिसलाई बोकाउँछन् ।

गाजा लगाएको र व्यापार गरेको कारणले भन्दापनि भरियाको रुपमा जेलमा परेका छन् । कलिला बालकले पनि बोकिदिन्छन्, किनकी उनीहरुलाई कपी कलम किताब किन्न पैसा चाहियो । उच्च शिक्षा लिँदै गरेका धेरै केटाहरु जेल परेका छन् । एक पटकमा १० हजार पाउँछ भनेपछि उनीहरु जान्छन् ।

गाजा खेतीलाई कानूनी मान्यता दिनुपर्छ भन्ने मान्यता हो तपाईहरुको ?

गाजा खेतीलाई वैधता देउ, हैन भने विकल्प देउ भनेर हामीले बारम्बार भनेका छौं । वैधता पनि नदिने, विकल्प दिन पनि नसक्ने ? राज्यले कानमा कपास हालेर बसेको छ । वैधता दिएपछि कानूनी रुपमा ‘लाइसेन्स’ लिएर मात्रै खेती गर्न पाउँनुपर्छ । बिक्रि वितरण अन्यत्र नै गर्नुपर्छ, त्यसलाई व्यवस्थित गर्नुपर्छ । प्रशोधन गर्न सक्ने क्षमता नेपालमै हुनुपर्छ भन्ने मान्यता हाम्रो हो ।

अन्त्यमा तपाइको पालिकामा राष्ट्रिय जन वकालत मञ्च (नाफान) संस्थाले के कस्तो काम गरेको छ बताइदिनुस न ?

पूर्वाधारको काम त जसले पनि गर्छ तर मानिसमा सचेतना जगाउनु मुख्य कुरा हो । नाफान संस्थाले सुधारिएको चुल्हो बनाईएिको छ, जैविक मल बनाउने तालिम दिएको छ । ड्यू, चाउ चाउ पत्रु खानालाई प्रयोग नगरौं, गाउँमा उत्पादन गर्न सकिने भटमास, मास, मकै, चनाको पिठोको सातु खान सक्छौं । यसले हाम्रो स्वास्थ्यमा पनि राम्रो ग¥यो । यस्तो खाना प्रयोग नगरौं है भनेर सिकायो ।

अहिले मेरो वडामा ड्यूको बोतल विरलै देखिन्छ, बियरको बोतल कम देखिन्छ । पूर्वाधारको कुराले मात्रै भएर पुग्दैन, सचेतना कुरा सबभन्दा ठूलो कुरा हो । मैले यो गर्न हुँदैन है भन्ने चेतना हुनुपर्छ । नाफानले त्यसमा सघाएको छ ।

नाफानले वन वातावरणको क्षेत्रमा काम गरेको छ । सुुधारिएको चुल्हा वातावरण संरक्षणको लागि नै हो । यसले दाउरा खपत घटाउँछ । अर्को महिलाको स्वास्थ्यसँग पनि सम्बन्धित छ ।

वन जोगाउन नाफानले योगदान दिएको छ । वन समितिले माग गरेको विरुवा दिएर वृक्षारोपणका लागि प्रोत्साहन गरेको छ । मैले यो ठाउँका लागि चिउरी माग गरेको छु । दिन्छु भनेका छन् ।

परम्परागत भाषा, कला, सँस्कृति, भेषभुषा संरक्षण गरौं है भनेर नाफानले काम गरेको छ । हाटबजार नाफानको संयोजकत्वमा सञ्चालनमा आएको हो । ठूलो ठूलो कुराहरु हेर्छौ, सानो सानो कुराले काल निम्त्याईरहेका हुन्छौं, त्यो गर्नुहुन्न रहेछ भनेर नाफानले सिकाएको छ ।

स्थानीय उत्पादनलाई ब्राण्ड गरौं, ड्यू स्लो पोइजन पनि हो । स्थानीय उत्पादनले पोष्टिकतत्व दिन्छ । ड्यूको विकल्प आएको छैन, विकल्प दिनका लागि कुनै ब्राण्ड नै गर्नुपर्छ, ठाडेचुरी क्षेत्रमा कोदो हुन्छ, कोदोको ब्राण्ड बनाउन सकिन्छ । दही, मोही खान सकिन्छ । वडा नं ९ मा भैंसी र ३ नं मा गाई वितरण गरेका छौं । पशुपालनबाट उत्पादन हुने दही,मोही घ्यू कमसेकम गाउँलेले किनेर खान्छन् । दही मोही घ्यू नभएको कारणले गाउँमा मानिसहरुले ड्यू खान थालेका हुन् । शुरु शुरुमा पाहुना आए्पछि जाँड दिने चलन थियो, तर क्रिश्चियन भइसकेपछि ड्यू दिने चलन चल्यो ।

नाफानले अपांगता भएका व्यक्तिहरुको आय आर्जनका लागि सहयोग गरेको छ । पालिकाले गर्नुपर्ने तर गर्न नसकेका विभिन्न कार्यहरुमा नाफानले साथ दिएको छ ।