वीरगन्ज । आज तिहारको मुख्य दिन भाईटिका अर्थात तराई मधेशमा मनाईने भईयादुज, दिदी–बहिनीले आफ्ना दाजु–भाईहरुको दिर्घायुको कामना गर्दै मानाउँदै छन् ।
गोवर्द्धन पूजाको भोलिपल्ट भैया दुज अर्थात भाइटिका मनाइन्छ । ‘गोधन’मा प्रयोग भएको गोबरका आकृति यसै दिन टोलैपिच्छे जम्मा गरेर त्यसमा लोक विधिहरू पूरा गरिन्छ ।
यसलाई गोधन कुटाई भनिन्छ । कुट्नका लागि गोधन राखिएको ठाउँमा महिलाहरूले घेरा हाली समूहमा गीत गाउँछन् । हलो जोत्दा गोरु÷राँगोको काँधमा राख्न प्रयोग हुने काठको जुवा (बलि)लाई यहाँ भाइको प्रतीकको रूपमा राखिन्छ ।
यस दिन गाइने भाकालाई ‘श्रापे के’ भन्ने चलन छ । सहभागी महिलाले दाजुभाइको मृत्यु भएको र भाउजू विधवा भएको प्रसंगका गीतसमेत त्यहाँ गाउँछन् । दाजुभाइलाई श्राप दिएपछि सहभागीहरूले रेंगनीको काँडा आफ्नो जिब्रोमा घोच्दै त्यस्तो अनिष्टको गीत गाउने जिभ्रोलाई प्रतिकात्मक रूपमा दण्डित दिएको अभिनय गर्छन् र सो काँडालाई माटोको हाँडीमा जम्मा गरिन्छ ।
गीतको अर्को चरणमा उनीहरू आशिष् दिएर दाजुभाइ जीवित भएको र भाउजू अखण्ड सौभाग्यवती भएको चर्चा गर्छन् । दाजुभाइको दीर्घायुको कामना गर्दै यो क्रम सकिन्छ । दाजुभाइउपर आइपर्न सक्ने संकटको कल्पना गर्दै, लगत्तै बहिनीको आशिषले संकट टरेको सन्देश यस मार्फत दिन खोजिएको वीरगन्ज निवासी रजनी यादवले बताउनुभयो ।
फलफूल र केराउ लगायत सामग्री चढाएर दियो बाल्दै सामूहिक पूजा हुन्छ । काँडा जम्मा भएको माटोको हाँडीलाई शुरूमै त्यहाँ थुपारिएको ‘गोधन’का ढिस्कोमाथि राखेर सबै जना मिलेर कुटेर नष्ट गर्ने चलनलाई नै गोधन कुटाई भनिएको उहाँले बताउनुभयो । साइत अनुसार गोधन कुटाइपछि सामूहिक पूजा हुन्छ । अन्तमा गोधनमाथि सबैले आफ्नो आफ्नो दियो बाल्ने गरेका हुन्छन् ।
दियोको धुँवामा सेकेर गाजल बनाउने गरिन्छ । गाजलमा गोवर्द्धन देवको आशीर्वाद समाहित रहेको लोक मान्यता छ । पूजास्थल (प्रायः टोलका चोक) बाट फर्किसकेपछि दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई टिका र माला लगाई गोधनको पूजा गर्न उपयोग गरिएका सुकेका केराउ खान दिने चलन छ ।
दिदीबहिनीले खुवाउने सुकेका केराउ र मिठाई नै ‘बजडि’ भनिएको पण्डित जितेन्द्र पराशरले बताउनुभयो । ‘बजडि’पछि मिठाइ खुवाउँदै दाजुभाइलाई पिठ्युँमा धाप दिएर दिदीबहिनीले आशीर्वाद दिने गरिएको पण्डित पराशरले बताउनुभयो ।
यसपछि दाजुभाइले दिदीबहिनीलाई दक्षिणा दिएर आशीर्वाद लिने गर्छन । यसरी पाँच दिनको पर्व सकिएसँगै कार्तिक शुक्ल पक्षको षष्ठी तिथिमा मनाइने छठको तयारी शुरू हुने उहाँले बताउनुभयो ।
सप्तरङ्गी टीका
यस्तै भाइटीकामा दिदीबहिनीले आफ्ना दाजुभाइलाई श्रद्धा, आस्था र निष्ठाका साथ दीर्घायु, आरोग्य र ऐश्वर्य प्राप्तिको कामना गर्दै परम्परा अनुसार पञ्चरङ्गी वा सप्तरङ्गी टीका लगाइ मनाइँदैछ । दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई टीका लगाएपछि दाजुभाइले पनि दिदीबहिनीलाई टीका लगाउने गरिन्छ ।
यसरी पूजा गरी टिका लगाउनाले सौभाग्य र ऐश्वर्य प्राप्त हुने शास्त्रीय मान्यता रहेको छ । भाइटीकाको टीका आज दिनभर लगाउन कुनै बाधा नभए पनि साइत खोज्नेका लागि विहान १० बजेर ५१ मिनेटको समय उत्तम रहेको नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समितिले जनाएको छ ।
यस वर्ष भाइटीका लगाइदिने दिदीबहिनी पश्चिम र लगाइमाग्ने दाजुभाइ पूर्व फर्कनुपर्ने समितिका अध्यक्ष श्रीकृष्ण अधिकारीले बताउनुभयो । लक्ष्मी पूजाका दिन स्थापना गरिएको दियो, कलश र गणेशको पूजा गरी दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई तेलको धाराले छेकेर परम्परा अनुसार सप्तरङ्गी वा पञ्चरङ्गी टीका, मखमली, सयपत्री र गोदावरी लगायतका फूलका माला लगाइदिने गरिन्छ ।
तिहारमा सप्तरङ्गी टीका लगाउने भनी प्रचार प्रसार गरिए पनि शास्त्रीय मान्यता भने तिहारमा लगाउने टीकाको रङ्ग रातो, सेतो, पहेँलो, हरियो र नीलो गरी पाँचवटा उल्लेख गरिएको धर्मशास्त्रविद् एवम् नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समितिका सदस्य प्रा.डा देवमणि भट्टराईले जानकारी दिनुभयो ।
टीका लगाइदिएपछि दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई ओखर, कटुस, मरमसला एवम्सेलरोटी लगायतका खानेकुरा दिने र दाजुभाइले पनि दिदीबहिनीलाई गच्छे अनुसार सौभाग्यका प्रतीक कपडा र दक्षिणा दिई सम्मान प्रकट गर्ने धार्मिक एवम्सामाजिक परम्परा छ । भाइटीकाको दिनलाई नेवार समुदायले किजापूजाका रुपमा मनाउँछन् ।
Discussion about this post